पाठीचा कणा (स्पाइनल कॉर्ड), पाठीच्या मणक्यांच्या आत किंवा सभोवतालच्या भागात गाठ होणे व त्याची अनियंत्रित, असामान्य वाढ होणे म्हणजे स्पाइनल ट्यूमर. ट्यूमर होतो कारण सामान्य रीते पेशींच्या वाढीवर नियंत्रण ठेवणारी यंत्रणा कार्य करू शकत नाही आणि म्हणून पेशी अनियंत्रितपणे वाढतात.
स्पाइनल ट्यूमर साधा (कर्करोग रहित म्हणजेच बिनाईन) किंवा घातक (कर्करोगग्रस्त म्हणजेच मॅलिग्नंट) असू शकतो. प्राथमिक ट्यूमर पाठीच्या मणक्यात किंवा मणक्याच्या भोवताली उद्भवतात आणि मेटास्टॅटिक किंवा दुय्यम ट्यूमर दुसर्या ठिकाणाहून पाठीच्या कण्यात येतात व पसरतात.
ब्रेन आणि स्पाइनल ट्यूमरचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: ब्रेन किंवा पाठीच्या कण्यामध्ये सुरू होणाऱ्या ट्यूमरला प्राथमिक ब्रेन (किंवा स्पाइनल) ट्यूमर म्हणतात. शरीराच्या दुसर्या भागात सुरू होणाऱ्या आणि नंतर ब्रेन किंवा पाठीच्या कण्यामध्ये पसरणाऱ्या ट्यूमरला मेटास्टॅटिक किंवा दुय्यम ब्रेन (किंवा स्पाइनल) ट्यूमर म्हणतात.
स्पाइनल ट्यूमरचे वर्णन दोन प्रकारचे करतात –
पाठीच्या कण्यातील गाठींमुळे वेगवेगळी चिन्हे आणि कॅन्सरची लक्षणे येऊं शकतात. विशेषत: गाठी वाढत असताना लक्षणे पण वाढत जातात. ट्यूमरचा दुष्परिणाम स्पाइनल कॉर्ड वर, रक्तवाहिन्यांवर किंवा पाठीच्या हाडांवर होऊ शकतो. त्यामुळे रूग्णाला खालील चिन्हे आणि लक्षणे असू शकतात –
ट्यूमरच्या प्रकारानुसार स्पाइनल ट्यूमर वेगवेगळ्या गतीने वाढतात.
पाठदुखीची अनेक कारणे आहेत आणि बहुतेक वेळी पाठदुखी गाठीमुळे होत नाही. परंतु पाठदुखी अनेक दिवस सतत राहिली आणि कमी झालीच नाही तर शक्य तितक्या लवकर डॉक्टरांचा सल्ला घेणे उचित आहे कारण ती पाठदुखी स्पाइनल ट्यूमर मुळे असुं शकते. विशेष करून खालील लक्षणांपैकी काही लक्षणे असल्यास पाठदुखी साठी लवकरात लवकर डॉक्टरना दाखवणे:
बहूतेक स्पाइनल ट्यूमर का होतात याची कारणे अनेक शास्त्रीय संशोधनांनतर देखील स्पष्ट झाली नाहीत. वैद्यकीय तज्ञांचा असा विश्वास आहे की अनुवांशिक रचना स्पाइनल ट्यूमरच्या निर्मितीमध्ये काही अंशी भूमिका बजावते.
परंतु हे अद्याप स्पष्ट झाले नाही की असे अनुवांशिक दोष वारसाने मिळतात की कालांतराने विकसित होतात. ते वातावरणातील एखाद्या गोष्टीमुळे देखील होऊ शकतात, जसे की विशिष्ट रसायनांचा संपर्क.
काही रूग्णांमध्ये स्पाइनल कॉर्ड ट्यूमर ज्ञात वंशपरंपरागत सिंड्रोमशी जोडलेले असतात, जसे की न्यूरोफिब्रोमाटोसिस 2 आणि वॉन हिप्पल-लिंडाऊ रोग.
स्पाइनल ट्यूमर पाठीच्या मज्जातंतूंवर दबाव आणू शकतात, ज्यामुळे ट्यूमरच्या स्थानाच्या खाली हालचाल किंवा संवेदना कमी होते. यामुळे कधीकधी आतडी आणि मूत्राशयाच्या कार्यामध्ये विपरीत बदल होऊ शकतो. कधी कधी मज्जातंतूंचे कायमचे नुकसान होऊ शकते.
पण जर स्पाइनल ट्यूमरचे लवकर निदान झाले आणि त्यावर योग्य उपचार केले गेले तर, पुढील नुकसान टळते आणि मज्जातंतू पुन्हा कार्यरत होणे शक्य असते.
स्पाइन ट्यूमरची लक्षणे जीवघेणी आहेत की नाही हे अवलंबून असते स्पाइनल कॉर्डच्या कुठल्या भागत ट्यूमर आहे ह्या वर. म्हणजेच काही ठिकाणी ट्यूमर असल्यास जीवाला धोका असतो तर इतर ठिकाणी नसतो.
पाठदुखी आणि न्यूरोलॉजिकल कमतरता (म्हणजे कमी झालेली कार्यशीलता) याचा पूर्ण शोध घेणार्या वैद्यकीय तपासण्या ही स्पाइनल ट्यूमरचे अचूक निदान करण्याची पहिली पायरी आहे. अचूक आणि खात्रीदायक निदाना साठी रेडिओलॉजिकल चाचण्या आवश्यक असतात. एक्स-रे, सीटी स्कॅन आणि एम.आर.आय. स्कॅन या रेडिओलॉजिकल चाचण्या आहेत. सर्वप्रथम एक्स-रे छायाचित्र काढतात. मग सीटी स्कॅन आणि एमआरआय स्कॅन करतात. हे स्कॅन ट्यूमरचे स्थान, आकार व माप तीन आयामांमध्ये (थ्री डायमेन्शन मध्ये) अचूकपणे दाखवतात.
कधीकधी स्पाइनल ट्यूमरचा आकार आणि स्थान तंतोतंत पणे चिन्हांकित करण्यासाठी मायलोग्राम केला जातो.
मायलोग्राम ही एक निदान प्रणाली आहे. त्यात स्पाइनल कॅनल मध्ये सुई व सिरिंजने रेडियो ओपेक डाय (म्हणजे एक्स-रे छायाचित्रात पांढरा रंग दिसेल असे औषध) घालून छायाचित्रे काढतात. इंजेक्शनच्या सुई व सिरिंज द्वारे पाठीच्या दोन मणक्यांमधून स्पायनल कॅनॉल मध्ये डाय इंजेक्ट केला जातो. त्यानंतर एक्स-रे छायाचित्रा काढली जातात. मायलोग्राम स्पाइलन कॉर्ड व त्यातून निघणार्या मज्जातंतूंच्या आकार दाखवतो व त्यावरून खूप महत्त्वाची माहिती मिळते.
टेक्नटियम – 99 डाय हा रेडियो एक्टिव डाय आहे. हा डाय वापरून हाडांचे स्कॅन केले जातात. ह्या स्कॅनने हे कळते की मणक्याचा ट्यूमर आहे की मणक्यात संसर्ग जन्य रोग (इन्फेक्शन) आहे. या स्कॅनने मणक्यांच्या हाडाच्या कार्यशीलते विषयी पण माहिती मिळते.
स्पाइनल ट्यूमरच्या उपचारात शस्त्रक्रिया, रेडिएशन थेरपी, केमोथेरपी किंवा किमोथेरपीची औषधे वापरण्यात येतात.
शस्त्रक्रिया न करता करण्यात येणारे उपचार म्हणजे –
लक्षणे नसलेले ट्यूमर किंवा सौम्य लक्षणात्मक ट्यूमर व ज्यांचा आकार बदलत नाहीत असे ट्यूमर यांचे नियमित एम.आर.आय. स्कॅन करून नियमित निरीक्षण करण्यात येते व ट्यूमरच्या आकारात काही फेरबदल झाला की लगेच उपचार बदलतात.
काही ट्यूमर किमोथेरपीने उत्तम प्रकारे बरे होतात, तर काही ट्यूमर रेडिएशन थेरपीने बरे होतात.
काही विशिष्ट प्रकारच्या मेटास्टॅटिक ट्यूमररांचा रेडिओथेरपीने उपचार करता येत नाही. उदाहऱणार्थ आतड्यांच्या कॅन्सर व किडनीच्या कॅन्सर मुळे मेरुदंडात पसरलेले मेटास्टीक कॅन्सर. या प्रकारच्या मेटास्टीक कॅन्सरचा उपचार केवळ शस्त्रक्रियेद्वाराच होतो, परंतु रेडियोथेरपीने होत नाही.
लहान मुले आणि प्रौढ व्यक्ति, या दोघांनाही स्पाइनल ट्यूमर होऊ शकतो. परंतु उपचाराच्या वेळी प्रौढांसारखी लहान मुलांच्या हाडांची पूर्ण वाढ झालेली नसते याचा विचार करून मग च उपचारांची योजना शल्य चिकित्सक बनवतात.
स्पाइनल ट्यूमरसाठी शस्त्रक्रिया करण्यापूर्वी विचारात घेण्यासारखे इतर घटक म्हणजे स्पाइनची म्हणजे मेरुदंडाची स्थिरता, सर्जिकल आणि नॉन सर्जिकल उपचार आणि न्यूरोलॉजिकल फंक्शनचे संरक्षण (म्हणजे मेंदू व ज्ञानतंतुंची कार्यक्षमता संभाळणे).
“स्पाइनल ट्यूमरवर वेळेवर उपचार करणे हाच त्यातून मुक्त होण्याचा एकमेव मार्ग आहे” डॉ रवींद्र पाटील म्हणतात
मुळात, बहुतेक पाठीच्या शस्त्रक्रियांचे लक्ष्य ‘डीकंप्रेशन’ असते, म्हणजे ट्यूमरमुळे आलेला दबाव कमी करणे हे असते. ‘कॉम्प्रेशन’ म्हणजे ट्यूमरमुळे स्पाइनल कॉर्ड अथवा मज्जातंतूवर आलेला दबाव किंवा संपीडन. शस्त्रक्रियाचा हेतुं असतो दाब कमी करणे.
संपूर्ण ट्यूमर किंवा त्याचा काही भाग शस्त्रक्रियेने काढला जाऊ शकतो. जर ट्यूमरचा एक छोटासा भाग काढला गेला तर त्याला ‘डिबल्क शस्त्रक्रिया’ (म्हणजे ट्यूमरचा आकार कमी करणे) म्हणतात. ‘एक्सिजन’ म्हणजे ट्यूमर पूर्णपणे काढून टाकणे. ‘रिसेक्शन’ म्हणजे ट्यूमरचा बहुतांश भाग काढणे. या प्रकारच्या प्रक्रिया पाठीचा कणा आणि मज्जातंतूच्या मुळांवर दबाव कमी करतात आणि त्यामुळे वेदना आणि ट्यूमरची इतर लक्षणे कमी होण्यास मदत होते.
जर शस्त्रक्रिया करणे आवश्याक झाले तर ट्यूमर कापण्यास ट्यूमर नक्की कुठे स्थित आहे हे जाणून ट्यूमर पर्यंत पोहोचण्यासाठी रूग्णाला पालथे झोपवून पाठीवर शस्त्रक्रिया करायची का उताणे झोपवून ट्यूमर काढायचा हे नक्की केले जाते. पालथे झोपवून सर्जरी करतांना ड्यूरामॅटर ओळखण्यास आणि मज्जातंतूच्या मुळांना उघड करण्यास सोपे पडते. देते. पाठीच्या स्तंभाच्या मागील बाजूस असलेल्या ट्यूमरसाठी किंवा ड्यूरामॅटरच्या (स्पायलन कॉर्ड भोवतालचे एक जाड आवरण) आत ट्यूमर उघड करण्यासाठी रूग्णाला पालथे झोपवून शस्त्रक्रिया करतात. आशा प्रकारच्या सर्जरीत अनेक मणक्यातील दबाव एकाच शस्त्रक्रियेत कमी करून डिकंप्रेशन केले जाऊ शकते.
रूग्णाला उताणे झोपवून शस्त्रक्रिया केली जाते पाठीच्या पुढचे ट्यूमर काढण्यासाठी. या प्रकारच्या शस्त्रक्रियेत मणक्याचे अंग (वर्टिब्रल बॉडी) काढता येते व त्यामुळे होणारे त्रास थांबवता येतात व त्यामुळे उत्पन्न झालेल्या दोषांची पुनर्रचना करणे शक्य होते. सर्जरीचा हा रस्ता शॉर्ट-सेगमेंट फिक्सेशन डिव्हाइसेसचे अचूक प्लेसमेंट करणयात खूप मदतरूप होतो.
काही छातीच्या (थोरॅसिक) आणि कंबरेच्या (लंबर अथवा सॅक्रल) भागातील ट्यूमर काढणे फार अवघड असू शकते. म्हणून वरील दोन्ही प्रकारच्या शस्त्रक्रिया एका नंतर दुसरी अशा प्रकारे दोन टप्यातही करण्यात येतात. आधी रूग्णाला पालथे झोपवून व नंतर रूग्णाला उताणे झोपवून शस्त्रक्रिया केल्या तर कधी कधी ट्यूमर संपूर्ण पणे काढता येतो.
एम्बॉलायझेशन म्हणजे रक्तवाहिन्यांमध्ये अवरोध आणणे. हा उपचार जिथे शस्त्रक्रिया करून ट्यूमर काढणे शक्य अशा सौम्य ट्यूमरच्या उपचारांमध्ये केला जातो. आधीपासून एम्बॉलायझेशन केलेले असले तर शस्त्रक्रिये दरम्यान रक्तस्राव कमी होतो. सर्व मज्जतंतूंना रक्त प्रवाह खूप मुबलक प्रमाणात असतो म्हणून एम्बॉलायझेशन करून रक्तस्राव कमी करण्याचा हा एक प्रयत्न असतो.
प्री-ऑपरेटिव्ह एम्बोलिझेशनचा म्हणजे शस्त्रक्रिया करण्या आगोदर एम्बोलिझेशन करणे. शस्त्रक्रिया करतांना रक्तस्त्राव कमी झाला तर सर्जनचे काम पण थोडे सोपे होते. ही प्रक्रिया कॅथ लॅब मध्ये होते व या प्रक्रियेत जांघेतील धमनीत बारीक कॅथेटर घालतात व कॅथेटरचे टोक रक्तवाहिन्यांमधून ट्यूमरच्या ठिकाणी ढकलले जाते. तिथे एका डिंका सारखा द्रव पदार्थ – एम्बोलाझिंग एजंट – सोडतात व तो ट्यूमरला पोसणाऱ्या रक्त वाहिन्यांना अवरोधित करतो. जेव्हा ट्यूमरला पोसणाऱ्या रक्तवाहिन्याच बंद केल्या जातात, तेव्हा शस्त्रक्रियेदरम्यान रक्तस्राव कमी होतो व त्यामुळे शस्त्रक्रियेची जोखीम व त्यानंतरची कॉम्प्लिकेशन्स कमी होण्यास मदत होते.
स्पाइनल शस्त्रक्रियेदरम्यान मणक्याचे नुकसान होण्याचा थोडासा धोका असतो. परंतु जर शस्त्रक्रिया केली गेली नाही तर मज्जातंतू किंवा मणक्यांना कायमच्या आपत्तीजनक दुखापतीचा निश्चित धोका असतो.
जर रुग्णाने शस्त्रक्रिया करण्यास नकार दिला आणि गाठ वाढत राहिली तर त्या रुग्णला ट्यूमरच्या वाढीमुळे पक्ष घात होऊ शकतो. अशा रूग्णांना रक्ताच्या धमनीच्या आत गुठळ्या आणि इतर आरोग्याच्या गंभीर गुंतागुंतीच्या आपत्त्यांचा सामना करावा लागतो.
रेडिएशन थेरपी मुख्यतः मेटास्टॅटिक स्पाइनल ट्यूमरसाठी (इतर ठिकाणांहून पसरलेल्या ट्यूमरसाठी) वापरली जाते. याचा अर्थ शरीरात इतरत्र कॅन्सच्या गाठी झाल्या आणि त्या पाठीच्या कण्यापर्यंत पसरल्या.
कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करण्यासाठी, ट्यूमरचा आकार कमी करण्यासाठी आणि सतत मणक्याचे दुखणे कमी करण्यासाठी व तसेच कर्करोगामुळे उद्भवणारी लक्षणे कमी करण्यासाठी रेडिएशन थेरपी वापरतात. यात किरणोत्सर्गी ऊर्जा वापरतात, उदाहरणार्थ एक्स-रे किरण. रेडिएशन थेरपी स्वतंत्रपणे किंवा शस्त्रक्रियेच्या बरोबर वापरली जाऊ शकते. रेडिएशन कर्करोगाच्या पेशींच्या डी.एन.ए.चे नुकसान करून त्यांना नष्ट करते. मिरजेतील समर्थ न्यूरो आणि सुपरस्पेशालिटी हॉस्पिटलमध्ये स्पाइनल ट्यूमरचा शस्त्रक्रिया द्वारे उपचार होऊ शकतो.
किमोथेरपी म्हणजे औषधे वापरून संपूर्ण शरीरातील कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करणे. किमोथेरपी स्पाइनल कॉर्ड ट्यूमरच्या उपचारासाठी क्वचितच वापरली जाते. पण जर ट्यूमर कर्करोगाचा असेल आणि वेगाने वाढणारा असेल व ज्यामुळे रोग पाठीच्या कण्याबाहेर पसरण्याचा धोका असेल अशा रूग्णांमध्ये किमोथेरपीचा नक्कीच उपयोग करतात. किमोथेरपी अनेकदा शस्त्रक्रिया किंवा रेडिएशन थेरपी नंतर दिली जाते.
बहुतेक किमोथेरपीची औषधे इंट्राव्हेनस (शिरे द्वारे) दिली जातात. किमोथेरपी नेहमी ‘सायकल्स’ मध्ये दिली जाते; एका सायकल मध्ये औषधे दिल्यानंतर थोडा काळ विश्रांती साठी असतो. त्यानंतर पुन्हा औषधे देतात व पुन्हा रूगणाला विश्रांती साठी थोडा काळ औषधे बंद करतात.
स्पाइनल ट्यूमरसाठी केमोथेरपीबद्दल येथे अधिक वाचा
स्पाइनल ट्यूमर्सच्या उपचाराचा परिणाम रुग्णाचे वय आणि एकूण आरोग्यावर आणि स्पाइनल ट्यूमर सौम्य आहे किंवा घातक आहे, प्राथमिक आहे किंवा मेटास्टॅटिक आहे; यावर अवलंबून असते.
प्राथमिक सौम्य आणि घातक ट्यूमरच्या उपचाराच्या बाबतीत ध्येय एकच असते – म्हणजे ट्यूमर पूर्णपणे काढून टाकणे. यामुळे ट्यूमर बरा होतो, घातकपणा असल्यास घातकपणा आणि त्याची लक्षणे नाहीशी होतात आणि रोग्याच्या मज्जातंतूंची कार्यशीलता कमी होत नाही.
काही प्राथमिक ट्यूमरमध्ये – विशेषत: स्पाइनल कॉर्ड-इंट्रामेड्युलरी ट्यूमर मध्ये – मज्जातंतूंना इजा झाल्याशिवाय संपूर्ण पणे ट्यूमर काढणे (रीसेक्शन) शक्य नसते. त्यामुळे शस्त्रक्रिया करणयात येत नाही. आणि जरी ओपरेशन केले तरी त्याचे परिणाम अपेक्षेप्रमाणे चांगले येऊ शकत नाहीत.
मेटास्टॅटिक [शरीराच्या इतर भागातून मणक्यात पसरलेल्या गाठी] ट्यूमरचे उपचार ध्येय जवळजवळ नेहमीच उपशामक असते, म्हणजे रुग्णाचे दुःखणे कमी करणे व शक्यतो आरामदायक व दीर्घ आयुष्य देणे हे असते.
मणक्याच्या शस्त्रक्रियेमध्ये कोणत्याही शस्त्रक्रिये नंतर होणारी क़ॉम्प्लिकेशन्स होऊ शकतात, उदाहरणार्थ संसर्ग (इन्फेक्शन), रक्तवाहिन्यांमध्ये रक्ताच्या गुठळ्या होणे (डीप व्हेन थ्रोम्बोसीस) वगैरे धोके असतात.
त्या शिवाय प्रौढांमध्ये विविध स्पाइनल ट्यूमरच्या उपचारांसाठी केल्या जाणार्या मणक्याच्या शस्त्रक्रियां मध्ये इतर क़ॉम्प्लिकेशन्स होऊ शकतात.
हे लक्षात घ्यायला पाहिजे की ज्या रुग्णांमध्ये आधीपासून मधुमेह, उच्च रक्तदाब आणि स्टिरॉइड्सचा वापर झालेला आहे, त्यांना इतर रुग्णां पेक्षा क़ॉम्प्लिकेशन्स होण्याची शक्यता जास्त असते.
समर्थ न्यूरो आणि सुपरस्पेशालिटी हॉस्पिटलमध्ये 100+ बेड आहेत आणि हे न्यूरोलॉजिकल समस्या / आजारावरील इमर्जन्सी सर्जरीमध्ये आणि निदानामध्ये तज्ञ आहे.